Ιονία Οδός στην περιοχή της Αμφιλοχίας - Ο αυτοκινητόδρομος ως «νέο στοιχείο» του σύγχρονου τοπίου

Μεταφορές, πολιτισμός και περιφερειακή ανάπτυξη: η νέα χάραξη τμήματος της Ιονίας Οδού στην περιοχή της Αμφιλοχίας

Στέφανος Δόδουρας, PhD σύμβουλος αειφορίας, συνεργάτης Med-INA

Εισαγωγή Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας οδήγησε σε σημαντικές αλλαγές -κόστος, ταχύτητα, ασφάλεα, περιβάλλον κ.ά.- στον τομέα των μεταφορών. Διαφορετικές μορφές (σιδηροδρομικές, οδικές, ακτοπλοϊκές και αερομεταφορές) που στο παρελθόν θεωρούνταν ως αυτόνομα συστήματα, αποτελούν σήμερα αναπόσπαστα κομμάτια ενός ολοκληρωμένου και ενιαίου δικτύου μεταφορών. Η βιωσιμότητα ενός τέτοιου δικτύου είναι θεμελιώδης παράγοντας για την αντιμετώπιση των ενδοπεριφερειακών και περιφερειακών ανισοτήτων, οι οποίες αντικατοπτρίζονται σε ένα ευρύ φάσμα οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και πολιτιστικών θεμάτων. Έργα υποδομής μεγάλης κλίμακας μπορούν να αποτελέσουν καταλύτες ανάπτυξης. Ωστόσο, δεν είναι πάντα ξεκάθαρο εάν τα προβλεπόμενα οφέλη είναι ρεαλιστικά, αντισταθμίζουν το κόστος κατασκευής και λειτουργίας, και εξυπηρετούν τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Το τμήμα της Ιονίας Οδού στην περιοχή της Αμφιλοχίας είναι ένα μεγάλο έργο υποδομής. Πέρα από τη συμβολή του στην οικονομική αφύπνιση της περιοχής, στρατηγική επιλογή αποτελεί η ενσωμάτωση του αυτοκινητόδρομου στον πολιτισμικό και περιβαλλοντικό χαρακτήρα της ευρύτερη περιοχής. Μεταφορές, πολιτισμός και περιφερειακή ανάπτυξη Η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου, με την ευρύτερη έννοια, διαδραματίζει καθορι-στικό ρόλο στην υλοποίηση περιφερειακών αναπτυξιακών στρατηγικών. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, τα ρυθμιστικά σχέδια (master plans) για την αναβάθμιση λιμένων λαμβάνουν σοβαρά υπόψη το χαρακτήρα, τις λειτουργίες και την ιστορία των λιμένων αυτών. Σε αντίθεση, σε αρκετές πόλεις-λιμάνια της Ιαπωνίας, η συνεχής υλοποίηση έργων υποδομής σε θαλάσσιες και χερσαίες ζώνες έχουν δημιουργήσει νέα χωροταξικά δεδομένα, υποβαθμίζοντας έτσι την ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς (Kostopoulou, 1996). Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το ερώτημα είναι κατά πόσον και σε ποιο βαθμό η αξιοποίηση παλαιότερων λιμένων μπορεί να δημιουργήσει νέες, ελκυστικές αναπτυξιακές ευκαιρίες σε πόλεις-λιμάνια, π.χ. το κανάλι του Μάντσεστερ (Manchester Ship Canal). Στην Ιρλανδία, τα τελευταία χρόνια, η κατασκευή πολλών μεγάλων έργων υποδομής αποτέλεσε αντικείμενο έντονων αντιπαραθέσεων, π.χ. ο αυτοκινητόδρομος που διασχίζει την περιοχή του αρχαίου μνημείου Hill of Tara (Bensen, 2010). Στην Ιταλία, ντόπιοι κάτοικοι με τη βοήθεια μη κυβερνητικών οργανώσεων όπως οι Italia Nostra, WWF και Landmark Trust προσπάθησαν -ανεπιτυχώς- να σταματήσουν την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου Α31 Valdastico που θα βά-λει σε κίνδυνο την πολιτιστική και περιβαλλοντική κληρονομιά της περιοχής τους, π.χ. δημιουργία νέων εμπορικών και βιομηχανικών ζωνών (Landmark News, 2006). Στην Ελλάδα, το επιχειρησιακό σχέδιο μεταφορών του νομού Αττικής, το οποίο διαμορφώθηκε σε σχέση με τους Ολυμπιακούς του 2004, προσέκρουσε στην έλλειψη οικονομικής διαφάνειας και τη διαχρονική απουσία ενός συνεκτικού πλαισίου προτάσεων και θέσεων, τόσο σε εθνικό όσο και περιφερειακό επίπεδο, για τις μεταφορές και την αειφόρο ανάπτυξη (Dodouras, 2005). Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι από τους πλουσιότερους της χώρας από πλευράς φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος με υδάτινο δυναμικό οκτώ λιμνών, δύο λιμνοθαλασσών, τριών ποταμών με περισσότερα από 150 αξιοσημείωτα μνημεία αρχαίας, ρωμαϊκής, βυζαντινής και νεότερης εποχής. Η Ιονία Οδός είναι ένα έργο υποδομής μεγάλης κλίμακας και εκτιμάται ότι θα αποτελέσει τομή στην επιδιωκόμενη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της Δυτικής Ελλάδας, μιας από τις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες της χώρας σύμφωνα με στοιχεία της Ε.Ε. Η Ιονία Οδός, επομένως, θα εξασφαλίσει το αναγκαίο μέσο σύνδεσης του δυσπρόσιτου αυτού γεωγραφικού χώρου με την υπόλοιπη χώρα και θα δώσει την ώθηση και την προοπτική της σύγχρονης ανάπτυξης. Το τμήμα της Ιονίας Οδού στην Αμφιλοχία «Ανάγνωση» του τοπίου Η πόλη της Αμφιλοχίας, χτισμένη αμφιθεατρικά στον εσώτερο μυχό του Αμβρακικού κόλπου, αποτελεί κόμβο του χερσαίου οδικού δικτύου της Δυτικής Ελλάδας. Η περιοχή αποτέλεσε μήλον της έριδος για πολλούς κατακτητές -Αθηναίους, Σπαρτιάτες, Μακεδόνες, Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Ενετούς και Οθωμανούς-, που άφησαν το στίγμα τους στην περιοχή. Ένας μικρός πυρήνας κατοίκων, όμως, παρέμεινε πάντοτε στις πατρικές του εστίες. Το 1829, η Αμφιλοχία απελευθερώνεται από τον τουρκικό ζυγό και αναπτύσσεται ως κύριος εμπορικός σταθμός της Δυτικής Ελλάδας. Η περιοχή διατηρεί τον εμπορικό της χαρακτήρα περίπου ως τα μέσα του 20ού αιώνα, οπότε αρχίζει το μεταναστευτικό ρεύμα προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας και το εξωτερικό. Μεταξύ των όρων Θυάμου και Πλατού δεσπόζει η ακρόπολη της αρχαίας Λιμναίας. Η ιστορία της Αμφιλοχίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αρχαία πόλη της Λιμναίας, αφού πρόκειται για θέση στρατηγικής σημασίας. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από χαμηλούς, σχεδόν παράλληλους ορεινούς όγκους που σχηματίζουν μεταξύ τους στενή κοιλάδα. Η στενωπός της Αμφιλοχίας ελέγχει όλες τις διόδους στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, δηλαδή τον Αμβρακικό Κόλπο (Β), τη λίμνη Αμβρακία (Ν), την παράκτια διάβαση που συνδέει την Ακαρνανία με την Ήπειρο (ΒΑ-Α) και την ανατολική πλαγιά του όρους Πλατού (Δ). Στo πρόσφατο παρελθόν, η αρχαία Λιμναία υπέστη φθορές από επεμβάσεις που συνοψίζονται στη διάνοιξη οδών πρόσβασης που τέμνουν το εσωτερικό του κάστρου και στη δημιουργία αλσυλλίου πεύκων εντός των τειχών σε μια προσπάθεια μετατροπής του μνημείου σε χώρο πρασίνου και αναψυχής. Το 1976 θεσμοθετήθηκε ζώνη προ-στασίας του μνημείου (Υ.Α./ΥΠΠΕ/Α/Φ31/33595/ 3310/74/19-11-1976, ΦΕΚ.1448/Β/3-12-1976) προκειμένου να προληφθούν άλλες αυθαιρεσίες. Η λίμνη Αμβρακία (NATURA 2000: GR 2310007) παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις στη στάθ-μη του νερού, που οφείλονται στον έντονο καρστικό χαρακτήρα όλης της περιοχής. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της έχουν αλλάξει σημαντικά τα τελευταία χρόνια, λόγω της μερικής αποξή-ρανσης του βόρειου –ρηχού– τμήματός της. Το πολύπλοκο και πολύμορφο υγροτοπικό σύμπλεγμα του Αμβρακικού Κόλπου αποτέλεσε για αιώνες δίοδο επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο, δεδομένου του δυσπρόσιτου γεωφυσικού ανάγλυφου της περιοχής που χαρακτηρίζεται από ορεινούς όγκους και υδάτινες διαχωριστικές λωρίδες. Το βόρειο τμήμα του Αμβρακικού Κόλπου (Δέλτα Λούρου και Αράχθου) εντάσσεται στο δίκτυο NATURA 2000: GR2110001 και GR2110004 (EKBY et al. 2002; Bearzi et al. 2008). Ο αυτοκινητόδρομος ως «νέο στοιχείο» του σύγχρονου τοπίου Η αρχική, εγκεκριμένη από την ΚΥΑ 141564/25-7-2005, πρόταση του τμήματός της Ιονίας οδού στην Αμφιλοχία, προέβλεπε την κατασκευή τμήματος του οδικού άξονα στις δυτικές υπώρειες του Θυάμου όρους και σε απόσταση έως 150 μ. από τα τείχη της ακρόπολης της αρχαίας Λιμναίας. Οι τεχνικές αλλαγές της νέας προτεινόμενης χάραξης, αφορούν την είσοδο του αυτοκινητόδρομου στη ζώνη προστασίας του μνημείου από το οποίο θα απέχει περίπου 95 μ., και την κατάργηση της σήραγγας που θα δημιουργούσε σημαντική ρύπανση κατά την κατασκευή. Τα θετικά στοιχεία της νέας προτεινόμενης χάραξης είναι η αισθητική αξία που της προσδίδει η ανεμπόδιστη θέα -που προσφέρεται σε όσους κινούνται πάνω στο συγκεκριμένο οδικό άξονα- προς τον Αμβρακικό Κόλπο, την Αμφιλοχία και την αρχαία Λιμναία, ο περιορισμός των χωματουργικών έργων, και η περιορισμένη και αποσπασματική θέαση του αυτοκινητόδρομου από την ακρόπολη της αρχαίας Λιμναίας. Τα αρνητικά στοιχεία της αφορούν στην εισχώρηση στη ζώνη προστασίας του μνημείου (κατά 5-10 μ.) και τη μακρινή θέαση (περίπου 400 μ.) τμήματος του ορύγματος από την ακρόπολη της αρχαίας Λιμναίας. Το γραφείο μελετών Θύμιος Παπαγιάννης και Συνεργάτες ΑΕΜ, κατ’ εντολή της DRAGADOS S.A., εκπόνησε μελέτη ανάπλασης του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου στην περιοχή της Αμφιλοχίας. Βασικός στόχος της μελέτης είναι η αντιμετώπιση θεμάτων τοπίου που ανέκυψαν κατά τη διαμόρφωση πρότασης νέας χάραξης τμήματος της Ιονίας Οδού. Με άλλα λόγια, επιδίωξη της μελέτης είναι το τμήμα αυτό της Ιονίας Οδού να αποτελέσει οργανικό τμήμα ενός νέου πολυμορφικού τοπίου, να βασιστεί σε όλες τις εκφάνσεις του και να τις υποστηρίξει. Ως εκ τούτου, τα προτεινόμενα εργαλεία ανάπλασης τοπίου αφορούν: • Πλατώματα στάσης και σήμανσης στον οδικό άξονα. Η δημιουργία κατάλληλων οδικών πλα-τωμάτων, θα δώσει τη δυνατότητα στους διερχόμενους να αφουγκραστούν το συγκεκριμένο χώρο και να πληροφορηθούν -μέσα από κατάλληλο υλικό- για τη σπουδαιότητα του φυσικού και πολιτιστικού τοπίου της ευρύτερης περιοχής. • Μονοπάτι, «πολιτιστικός περίπατος», προς το Κάστρο. Η διαμόρφωση και συνέχιση του μονοπατιού προς το λόφο της αρχαίας Λιμναίας μπορεί να αποτελέσει μία περιπατητική-πολιτιστική διαδρομή. • Καθαρισμός, φωτισμός ανατολικής παρειάς της ακρόπολης. Ήπιοι καθαρισμοί της εξωτερικής παρειάς της ανατολικής πτέρυγας της οχύρωσης -που είναι η κυρίως ορατή από τον αυτοκινητόδρομο- οι οποίοι και θα συμβάλλουν στην καλύτερη αναγνωσιμότητά της. Επίσης, η χρήση ήπιου νυκτερινού φωτισμού έχει ως στόχο να αναδείξει διακριτικά το μνημείο ως τοπόσημο στην αντίληψη του θεατή, μέσω της χρήσης αυτόνομων συστημάτων φωτισμού και την εγκατάσταση «έξυπνων» συστημάτων διαχείρισης για σημαντική μείωση της κατανάλωσης ενέργειας, σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (Ν3468/2006). • Ηχητικό περιβάλλον. Μείωση της οπτικής και ηχητικής ρύπανσης του αυτοκινητόδρομου με κατάλληλα ηχοπετάσματα και φύτευση, όπως ορίζεται από την ΚΥΑ 13586/724/2006 «Καθορισμός μέτρων, όρων και μεθόδων για την αξιολόγηση και τη διαχείριση του θορύβου στο περιβάλλον» και σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2002/49/ΕΚ «Σχετικά με την αξιολόγηση και τη διαχείριση του περιβαλλοντικού θορύβου του Συμβουλίου της 25.6.2002» (ΦΕΚ Β΄384/28.3.2006). • Διασκοπικές μέθοδοι εντοπισμού πιθανού αρχαίου νεκροταφείου. Η γεωφυσική διασκόπηση του εδάφους στο τμήμα του αυτοκινητόδρομου θεωρείται σκόπιμη, προκειμένου να ελεγχθεί η πιθανότητα ύπαρξης αρχαιολογικών καταλοίπων (ρωμαϊκών τάφων). Οι προτεινόμενες μέθοδοι προσδιορίστηκαν από το ΙΜΣ–ΙΤΕ (Εργαστήριο Γεωφυσικής, Δορυφορικής Τηλεπισκόπισης και Αρχαιοπεριβάλλοντος) και αφορούν τη συστηματική χρήση της τεχνικής του γεωραντάρ, τη χαρτογράφηση με τη μαγνητική μέθοδο για την κάλυψη όλης της περιοχής ενδιαφέροντος και την τεχνική της δυσδιάστατης ηλεκτρικής τομογραφίας που θα πραγματοποιηθεί σε επιλεγμένες θέσεις. • Ενοποιητικές ροές υψηλού πρασίνου. Η φύτευση αποτελεί βασικό στοιχείο της αποκατάστασης του τοπίου. Με τον κατάλληλο συνδυασμό και διάταξη φυτών, η φύτευση ενισχύει την αίσθηση του στενού περάσματος και την ηχητική και οπτική προστασία του μνημείου από τον αυτοκινητόδρομο. • Χειρισμός πρανών. Η έκταση της κοιλάδας χαρακτηρίζεται ως χορτολιβαδική. Κυριαρχούν ο ασφακώνας και τα αρωματικά βότανα. Τα στοιχεία αυτά θα συγκρατήσουν με επιτυχία τα επιχώματα-πρανή της οδού, αλλά παράλληλα θα διαμορφώσουν και θα εμπλουτίσουν τους προτεινόμενους περιπάτους και τα πλατώματα. • Μικρός ταμιευτήρας νερού στη λίμνη Αμβρακία. Η αποκατάσταση του βορειότερου, σχεδόν αποξηραμένου, άκρου της λίμνης μπορεί να επιτευχθεί με τη δημιουργία μικρού τεχνητού αναχώματος για το εκ νέου φυσικό πλημμύρισμα τμήματος της λίμνης αξιοποιώντας τη φυσική λεκάνη απορροής της περιοχής. Η ανασύσταση της λίμνης θα έχει αισθητική και περιβαλλοντική αξία, θα αποκαθιστά την ιστορική μνήμη του χώρου ενώ, παράλληλα, θα αποτελέσει ένα νέο πόλο έλξης και αναψυχής. Επιπλέον, η λίμνη θα μπορεί εποχικά -και κατά περίπτωση- αφενός να υδροδοτεί την Αμφιλοχία και αφετέρου να αρδεύει την ευρύτερη γεωργική περιοχή της. Επίλογος Οι μεταφορές δεν μπορούν πλέον να θεωρούνται ως μια «ανεξάρτητη μεταβλητή» σε θέματα περιφερειακής ανάπτυξης. Οφείλουν να ανταποκριθούν και να συμβάλλουν στην περιφερειακή ανάπτυξη μέσω της βελτίωσης της αποδοτικότητας, τον εκσυγχρονισμό της υποδομής και την καλύτερη διαχείριση των τεχνικών προτύπων τους. Σύμφωνα με το αρθρ.1 του Ν.3827/2010 (Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης του Τοπίου), «διαχείριση των τοπίων» σημαίνει δράση από την προοπτική της βιώσιμης ανάπτυξης, για να διασφαλιστεί η συντήρηση ενός τοπίου σε τακτική βάση, ώστε να κατευθύνονται και να εναρμονίζονται μεταβολές που προξενούνται από κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές διαδικασίες. Με αφορμή, λοιπόν, τη νέα χάραξη τμήματος της Ιονίας Οδού στην περιοχή της Αμφιλοχίας και λαμβάνοντας υπόψη την πρόσφατη επικύρωση της Ευρωπαϊκής Συνθήκης της Φλωρεντίας για το Τοπίο από το Ελληνικό Κοινοβούλιο, είναι προφανές ότι τα θέματα τοπίου που ανακύπτουν από την κατασκευή ενός τέτοιου έργου θα πρέπει να αντιμετωπιστούν συνθετικά και πολύπλευρα. Τα καίρια χαρακτηριστικά του τοπίου της Αμφιλοχίας, προσδιορίζουν το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον και συνθέτουν μέσα στο χρόνο μία αδιάσπαστη ενότητα. Με την υιοθέτηση των πιο πάνω στρατηγικών επιλογών, προάγεται η έρευνα για την ακρόπολη της αρχαίας Λιμναίας και ίσως απαντηθούν αρχαιολογικά και ιστορικά ερωτήματα, θέτονται οι προϋποθέσεις για την προβολή του μνημείου σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, αφού η Ιονία Οδός πρόκειται να αποτελέσει το βασικό οδικό άξονα της Δυτικής Ελλάδας, και διατηρούνται οι διαχρονικές ιδιαιτερότητες του τοπίου (η οχυρωματική θέση, η αίσθηση του στενού περάσματος έξω από την ακρόπολη, η θέα προς τη λίμνη Αμβρακία και τον Αμβρακικό Κόλπο), ενώ ανασυσταίνονται χαμένα στη σύγχρονη εποχή στοιχεία, όπως αυτό της ενδημικής βλάστησης και του ορίου της λίμνης. Επομένως, η προτεινόμενη ανάπλαση του τοπίου στην περιοχή της Αμφιλοχίας συνδέει οπτικά, λειτουργικά και αισθητικά τα ιδιαίτερα στοιχεία του χώρου και τα ενσωματώνει με τρόπο δημιουργικό στο υπό διαμόρφωση τεχνικό έργο, ώστε σε βάθος χρόνου να αποτελέσουν από κοινού οργανικό και αδιάσπαστο στοιχείο του συγκεκριμένου τοπίου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bearzi, G., Agazzi, S., Bonizzoni, S., Costa, M., Azzellino, A., (2008), “Dolphins in a bottle: abundance, residency patterns and conservation of bottlenose dolphins Tursiops truncatus in the semi-closed eutrophic Amvrakikos Gulf, Greece”, Aquatic Conservation, Marine and Freshwater Ecosystems 18 (2), pp. 130-146. Bensen, A., (2010), “Hill of Tara: where kings once tread”, Smithsonian 39 (12), pp. 37 Dodouras, S., (2005), Examining the sustainability impacts of mega sport events: Fuzzy modelling as a new integrated appraisal system, PhD Thesis, Research Institute for the Built and Human Environment, The University of Salford, Greater Manchester, UK. EKBY, WWF-Greece and Hellenic Ornithological Society, (2002), The state of Greek Ramsar sites: An overview, Greek Biotope/Wetland Centre, Thessaloniki, Greece. Kostopoulou, S., (1996), “City-port development and cultural heritage: the case of Thessaloniki” in B., Hoyle, (ed.), City-ports, coastal zones and regional change: international perspectives on planning and management, J. Wiley, Chichester, UK, pp. 137-158. Landmark News, (2006), Protecting our settings, Newsletter Spring 2006, Berkshire, UK. TPA Consulting Group, (2010), Ionian Motorway and the castle of Amfilochia, Dragados S.A., Athens, Greece sdodouras@med-ina.org Πηγή: http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=6&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=664